Nazwa Wilkołaz (w dokumentach Wilkołas) pochodzi od nazwy przejść wśród moczarów bagiennych - Łazów. Stąd pierwotna nazwa "Wielkie Łazy", która z biegiem czasu przekształciła się na Wilkołaz.

Pierwsze zapiski o Wilkołazie pochodzą z XIV wieku. Ziemie wilkołaskie stanowiły własność możnych rodów - Gorajskich, Tęczyńskich, książąt Olelkowiczów-Słuckich. Gdy ta ostatnia rodzina wymarła w XIV wieku, dwa folwarki Wilkołaz Dolny i Wilkołaz Górny wcielono do ordynacji Zamoyskich. Stało się tak dlatego, że Anna Ossolińska - córka Doroty z Tęczyńskich Ossolińskiej - wyszła za mąż za Jana Zamoyskiego - hetmana wielkiego koronnego.

W 1325 roku Wilkołaz był już parafią. W tym czasie w Wilkołazie była też karczma, która płaciła czynsz w wysokości 1 grzywny. Karczma ta była usytuowana na skrzyżowaniu dróg: kraśnickiej i bychawskiej.

Pierwsza fundacja kościoła parafialnego w Wilkołazie odbyła się w 1440 roku, lecz obecnie istniejący, barokowy kościół murowany zbudowany został w latach 1648-1653 kosztem starosty kałuskiego - Jana Zamoyskiego (świadczy tym napis wykuty w ścianie na łuku prezbiterium). Gdy kościół na skutek starości groził zawaleniem, w 1867 roku odrestaurowano go kosztem parafii i ordynata Tomasza Zamoyskiego.

Wilkołaz posiadał szkołę elementarną obok kościoła od północno-wschodniej strony, tam, gdzie obecnie rosną dwie lipy. Także przy kościele ufundowany był dom schronienia dla starców. Chłopi wilkołascy brali udział w walce ze Szwedami i dlatego dlatego został spalony przez Szwedów kościół na tzw. "Zagrodach", a obecnie natrafia się tam na ślady dawnego cmentarzyska.

Ciekawa jest nazwa przysiółka Wilkołaza - "Obroki". Według legendy miał się tam zatrzymać na popas koni król Stefan Batory z hetmanem Janem Zamoyskim i sekretarzem królewskim Janem Kochanowskim jadąc do swego zamku w Batorzu.

W połowie XIX wieku Wilkołaz posiadał 3000 parafian. Oprócz nich na terenie gminy zamieszkiwało 19 prawosławnych, 20 protestantów i 75 Żydów. W kościele parafialnym są do obejrzenia księgi i akta metrykalne pisane ręką ks. wikariusza tutejszej parafii, Piotra Ściegiennego, który zaczął swoją pracę w Wilkołazie w 1833 roku. Jego działalnośc miała charakter walki o dobro narodowe i społeczne. Ksiądz Ściegienny wierzył gorąco w zmianę położenia całego włościaństwa. Tutaj rozpoczął ks. Piotr swoja działalność konspiracyjną; opracował pierwszy własny program powstania w Polsce, które miało się zacząć od ruchu chłopskiego na ziemi lubelskiej i kieleckiej. We wsi jest wielu gospodarzy będących krewnymi księdza.


Ewidencja zabytków w gminie Wilkołaz.pdf